سؤال: با توجه به «قاعده‌ی تسامح در ادله‌ی سنن»، چرا به اعتبار منبع و سند قوانین طبقات پنجم تا دهم منهاج فردوسیان (مستحبات و مکروهات)، اهمیت داده ‌می‌شود؟
جواب: قاعده‌ی تسامح، به صورت مفصل در فصل هفتم کتاب اصول استجماع منهاج فردوسیان، مورد بررسی قرار گرفت. در آنجا مشخص کردیم که از این قاعده در چه محدوده‌ای استفاده کرده‌ایم. لذا اگر منظور از «قاعده‌ی تسامح» بی‌توجهی به سند باشد، چنین چیزی را به هیچ روی بر نمی‌تابیم، زیرا مستحبات و مکروهات نیز مانند واجبات و محرمات، از آموزه‌های دین مبین اسلام و برنامه‌ی تکامل است و لازم می‌باشد از راه درست و معتبر، تحصیل شود.
ضمناً باید توجه داشت که مستحبات و مکروهات است که بخش عمده‌ی زندگی بشر را فرا می‌گیرد. مانند: مسجد، نماز جماعت، ازدواج، عمره، ولیمه،‌ صله‌ی رحم، مصادقه الاخوان (دوست‌یابی)، تجارت و …
همچنین باید توجه داشت که برخی مستحبات است که زمینه‌ساز واجبات ‌می‌شود، مانند این که اگر کسی سلام نکند، جواب سلام واجب نمی‌شود، اگر کسی ازدواج نکند، پرداخت نفقه واجب نمی‌شود، اگر مسجدی نباشد، تطهیر آن واجب نمی‌شود و …
اگر برخی مستحبات نباشد، برخی حرام‌ها نیز محل پیدا نمی‌کند، مانند این که اگر مسجدی نباشد، نجس کردن آن و ورود جنب در آن حرام نمی‌شود و اگر ازدواج نباشد، ترک نزدیکی با زن جوان، بیش از چهار ماه، حرام نمی‌شود و …

سؤال: آیا مخالفین «منهاج فردوسیان» در تکمیل و ترویج این برنامه‌ی تربیتی نقشی داشته‌اند؟ /
جواب: به حکم «عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد» مخالفین این برنامه‌ی تربیتی، با ایراد سؤالات و اشکالات متنوع، موجب ارائه‌ی جواب‌های قوی از سوی این برنامه شده و در نتیجه، باعث غنای مستندات و همچنین پویایی و نشاط علمی این برنامه شده‌اند.

[۲۷۲] محکم: «وَإِذْ یتَحَاجُّونَ فِی النَّارِ فَیقُولُ الضُّعَفَاء لِلَّذِینَ اسْتَکبَرُوا إِنَّا کنَّا لَکمْ تَبَعًا فَهَلْ أَنتُم مُّغْنُونَ عَنَّا نَصِیبًا مِّنَ النَّارِ * قَالَ الَّذِینَ اسْتَکبَرُوا إِنَّا کلٌّ فِیهَا إِنَّ اللهَ قَدْ حَکمَ بَینَ العِبَادِ * وَقَالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ لِخَزَنَهِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکمْ یخَفِّفْ عَنَّا یوْمًا مِّنَ العَذَابِ * قَالُوا أَوَلَمْ تَک تَأْتِیکمْ رُسُلُکم بِالبَینَاتِ قَالُوا بَلَی قَالُوا فَادْعُوا وَمَا دُعَاء الکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلَالٍ»۱
ترجمه: «و آنگاه که [دوزخیان] در آتش، شروع به آوردن حجت می‏کنند، زیردستان به کسانی که گردنکش بودند می‏گویند: ما [در دنیا] پیرو شما بودیم؛ پس آیا می‏توانید پاره‏ای از این آتش را از ما دفع کنید؟ کسانی که [در دنیا] گردنکشی می‏کردند، می‏گویند: [ما نیز همچون شما گرفتاریم و اکنون] همه‌ی ما در آن هستیم. خداست که میان بندگان [خود] داوری کرده است. و کسانی که در آتشند به نگهبانان جهنم می‏گویند: پروردگارتان را بخوانید [و از او بخواهید] تا یک روز از این عذاب را به ما تخفیف دهد. می‏گویند: مگر پیامبرانتان [در دنیا، برای نجات از این عذاب سخت] دلایل روشن به سوی شما نیاوردند؟! می‏گویند: چرا [آوردند]. [نگهبانان آتش] می‏گویند: پس [خدای خود را برای نجات از این عذاب] بخوانید و [آنان با ناله و زاری، دعا می‌کنند ولی] دعای کافران [هیچگاه شنیده نمی‌شود و] جز در بیراهه نیست».

********************

[۲۷۳] محکم: «إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»۲
ترجمه: «در حقیقت، کسانی که از پرستش من کبر می‏ورزند به زودی خوار [شده و ذلیلانه] در [عذاب‌های هولناک] دوزخ درمی‏آیند»

********************

[۲۷۴] محکم: «إِذِ الأَغْلَالُ فِی أَعْنَاقِهِمْ وَالسَّلَاسِلُ یسْحَبُونَ * فِی الحَمِیمِ ثُمَّ فِی النَّارِ یسْجَرُونَ * ثُمَّ قِیلَ لَـهُم أَینَ مَا کنتُمْ تُشْرِکونَ * مِن دُونِ اللهِ قَالُوا ضَلُّوا عَنَّا بَل لَّمْ نَکن نَّدْعُو مِن قَبْلُ شَیئًا کذَلِک یضِلُّ اللهُ الکافِرِینَ * ذَلِکم بِمَا کنتُمْ تَفْرَحُونَ فِی الأَرْضِ بِغَیرِ الحَقِّ وَبِمَا کنتُمْ تَمْرَحُونَ * ادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِینَ فِیهَا فَبِئْسَ مَثْوَی المُتَکبِّرِینَ»۳
ترجمه: «هنگامی که غل‌ها در گردن‌هایشان [افتاده] و [با] زنجیرها کشانیده می‏شوند. در میان جوشاب [و] آنگاه در آتش، برافروخته می‏شوند. آنگاه به آنان گفته می‏شود آنچه را در برابر خدا [با او] شریک می‏ساختید، کجایند؟! می‏گویند: گمشان کردیم؛ بلکه پیشتر [هم] ما چیزی را نمی‏خواندیم. این گونه خدا کافران را بی‏راه می‏گذارد. این [عقوبت] به سبب آن است که در زمین به ناروا شادی و سرمستی می‏کردید و بدان سبب است که [به خود] می‏نازیدید. [اکنون] از درهای دوزخ درآیید [و] در آن جاودان [بمانید]. چه بد است جای سرکشان»

********************

[۲۷۵] محکم: «وَلَعَذَابُ الآخِرَهِ أَخْزَی وَهُمْ لَا ینصَرُونَ»۴
ترجمه: «و قطعاً عذاب آخرت رسواکننده‏تر [و سخت‌تر از عذاب دنیا] است و آنان [برای نجات از آن عذاب‌ها] یاری نخواهند شد»

********************

۱ . سوره‌ی غافر، آیات ۴۷ تا ۵۰.
۲ . سوره‌ی غافر، آیه‌ی ۶۰.
۳ . سوره‌ی غافر، آیات ۷۱ تا ۷۶.
۴ . سوره‌ی فصلت، آیه‌ی ۱۶.

با سلام خدمت استاد بزرگوار / 
ارباب سلوک در کتب خویش هر کدام اعمالی را در مسیر سیر انسان برای سالکین تجویز می‌نمایند. فرضا در رساله منسوب به جناب بحرالعلوم نکات و اعمال و اذکاری برای سالکین در مراحل مختلفه سلوک ذکر شده است و در رساله لب اللباب مرحوم طهرانی نکات و اعمال و اذکاری بعضا متفاوت.
در مکتب تربیتی مرحوم حق شناس، از نظر جنابعالی، برای شروع حرکت و سیر چه اقدامات و اعمال و اذکاری برای سالکین لازم است؟
با تشکر

حجت الاسلام و المسلمین جاودان فرمودند:
سلام علیکم ورحمه الله
ایشان مثل همه اهل این فن می‌فرمودند که:
اول: موانع خودتان را برطرف کنید ـ اگر غیبتی کرده‌اید، بدهی مالی یا جانی دارید، حل مشکل کنید، رضایت بطلبید، راضی کنید.
دوم: گناه از زندگی شما بیرون برود. بکلی همه گناهان را ترک کنید. در اینجا تازه اعمال خیر شما معنا پیدا می‌کند.
با دقت به کیفیت، اعمال عبادی از مستحب و واجب را انجام دهید، به ویژه به نماز شب بارها و بارها تاکید می‌کردند.
در توسل هم زیارت عاشورا و توسل به امام زمان را دستور می‌دادند. این راه است.
می‌فرمودند در اوایل کار، استاد صد در صد لازم است بعدها الهامات هم به کمک می‌آید. سر انجام الهامات همه دلالت شما را بعهده می‌گیرد.
منبع: پایگاه حجه الاسلام جاودان

*******************

مقایسه‌ی این برنامه با برنامه‌ی تربیتی «منهاج فردوسیان»:

۱ ـ کامل بودن:
این برنامه، با دیدگاه‌ها و دستورات عملی محدود و ناقصی که ارائه می‌دهد، قابلیت مقایسه با برنامه‌ی تربیتی «منهاج فردوسیان» را ندارد. «منهاج فردوسیان» بیش از پنج هزار قاعده‌ی نظری و بیش از سه هزار قانون عملی ارائه داده است.

*******************

۲ ـ جامع بودن:
با توجه به این که این برنامه، بسیاری از دیدگاه‌ها و دستورات عملی‌ای که در اسلام عزیز آمده را ارائه نمی‌دهد، قابلیت مقایسه با برنامه‌ی تربیتی «منهاج فردوسیان» را ندارد. «منهاج فردوسیان» بیش از پنج هزار قاعده‌ی نظری و بیش از سه هزار قانون عملی اسلام شیعی اثنی‌عشری را ارائه داده است.

*******************

۳ ـ وابسته نبودن در راهنمایی و راهبری به غیر معصوم:
این برنامه، به تصریح، جوینده‌ی کمال و سعادت را وابسته به راهنمایی و راهبری غیر معصوم بار می‌آورد. پس قابلیت مقایسه با برنامه‌ی تربیتی «منهاج فردوسیان» را ندارد. در «منهاج فردوسیان» راهنمایی (برنامه‌ی تکامل) مبنی بر تعالیم صریح قرآن کریم و بیانات معتبر استادان منهاج فردوسیان [یعنی رسول خدا و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام)] است و راهبری (یعنی نَفَس گرم استاد) به دست مبارک حضرت صاحب الامر (ارواحنا فداه) می‌باشد‌.

*******************

۴ ـ عرضه‌ی دستورات به قدر تقاضا و طاقت:
دستوراتی که در این برنامه عرضه شده، بدون توجه به توانایی جسمی و روحی جوینده‌ی کمال و سعادت است، پس قابلیت مقایسه با برنامه‌ی تربیتی «منهاج فردوسیان» را ندارد؛ زیرا دستورات منهاج فردوسیان، به صورت کاملاً منطبق با تقاضای منهاجی در اختیارش قرار میگیرد و خود او می‌تواند با توجه به نوسانات روحی خویش مانند حزن و فرح (شادی و غم) و قبض و بسط، میزان عمل به دستورات را تعیین کند و کم و زیاد نماید‌.

*******************

۵ ـ روشن بودن مسیر و دستورات از اول راه:
این برنامه، چشم‌انداز روشنی از مقصد و مقصود، در اختیار سالک خود نمی‌گذارد، پس قابلیت مقایسه با برنامه‌ی تربیتی «منهاج فردوسیان» را ندارد؛ زیرا از مزایای منهاج فردوسیان،‌ روشن بودن مسیر از ابتدا تا انتها برای منهاجی است‌. کسی که قصد دارد از طریق عمل به این برنامه به تکامل لایق خود برسد از قدم اول می‌داند چه می‌جوید و به کجا میرود و ابتدا و انتهای مطلب و مطلوبش کجاست‌.

*******************

۶ ـ تنظیم قوانین از مهمتر به مهم:
دستورهای عملی این برنامه، طبقه‌بندی و مرحله‌بندی، از مهم‌تر به مهم نیست، پس قابلیت مقایسه با برنامه‌ی تربیتی «منهاج فردوسیان» را ندارد؛ زیرا قوانین منهاج فردوسیان بر طبق نظم منطقی «مهمتر به مهم» چیده شده است‌. به این معنی که اگر کسی از اولین دستورات آن شروع به مراعات نماید، به کسب نورانی‌ترین امور پرداخته و مهمترین آفات و حجاب‌ها را کنار زده است‌. اساسی‌ترین نقش‌آفرین‌ها در سعادت و شقاوت انسان، در صدر لیست قوانین قرار دارد و به مرور از نقش کلیدی قوانین در سعادت و شقاوت بشر کاسته ‌می‌شود.

مقدمه:
قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان، برگرفته از تصریحات آیات قرآن کریم و روایات معتبر شیعه از اهل بیت طاهرین (علیهم‌السلام) است. این روایات، از منابع معتبر حدیث شیعه، برگرفته شده است. یکی از این منابع، عبارت است از:

مصباح کفعمی

نام کامل این کتاب «جُنه الأمان الواقیه و جَنه الإیمان الباقیه» و معروف به «مصباح کفعمی» است. نویسنده‌ی آن، تقی الدین ابراهیم بن علی کفعمی (۸۴۰ ـ ۹۰۵ هجری) و موضوعش ادعیه و زیارات است. کتاب مصباح بعد از «البلد الأمین» نوشته شده و در حقیقت، منتخب و خلاصه‏ای از آن است. شیخ تقی الدین کفعمی کتاب مصباح را در سال ۸۹۵ هجری ـ یعنی ۱۰ سال قبل از وفاتش ـ تألیف کرده است.
کفعمی در مقدمه‌ی کتاب می‏نویسد: «و قد جمعته من کتب معتمد علی صحتها مأمور بالتمسک بوثقی عروتها… و رتبته علی عده فصول تعرج بتالیها إلی أوج الوصول‏‏»
نکته‌ی دیگر در ارزش کتاب این است که نام مصباح بر دو کتاب اطلاق می‏شود:
۱ ـ مصباح المتهجد نوشته‌ی شیخ طوسی که به مصباح کبیر هم معروف است.
۲ ـ مصباح کفعمی (کتاب حاضر).
مصباح کبیر شیخ طوسی کتابی بود با مقبولیت بسیار بالا و در اکثر خانه‏ها نسخه‏ای از آن یافت می‏شد. معروف است که با آمدن مصباح کفعمی، مصباح المتهجد شیخ طوسی به حاشیه رفت و جای خود را به مصباح کفعمی داد.
نویسنده در پایان کتاب، اسامی منابع خود را ذکر کرده که تعداد آن‌ها به ۲۳۸ عنوان می‏رسد. این کتاب‌ها شامل موضوعات دعا، تفسیر، فقه و زیارات می‏شود.

[۲۰۹] شاهد: قَالَ رَسولُ اللهِ‌‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «إِنَّ العَبدَ لَیعطی عَلی بابِ الجَنَّهِ ما یکادُ فُؤادُهُ یطِیرُ لَولا أَنَّ اللهَ بَعَثَ مَلَکاً لِیشُدَّ فُؤادَهُ»۱
ترجمه: رسول خدا‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): فرمودند: «همانا به بنده[ای که از حساب رهیده و بهشتی شده] در [همان] درِ بهشت، چیزی داده می‌شود که نزدیک است دلش [از شدت شادمانی] از جا کنده شود، اگر خداوند، فرشته‌ای را نفرستد تا دل او را قوی گرداند».

********************

[۲۱۰] شاهد: قَالَ رَسولُ اللهِ‌‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «إِنَّ مِن نَعِیمِ أَهلِ الجَنَّهِ أَنَّهُم یتَزاوَرُونَ عَلی المَطایا وَ النُّجُبِ، وَ إِنَّهُم یؤتَونَ فِی یومِ الجُمُعَهِ بِخَیلٍ مُسَوَّمَهٍ مُلجَمَهٍ لا تَرُوثُ وَلا تَبُولُ، فَیرکبُونَها حَتّی ینتَهُوا حَیثُ شاءَ الله، فَیأتِیهِم مِثل السَّحابَهِ فِیها ما لا عَینٌ رَأَت وَلا أُذُنٌ سَمِعَت، فَیقُولُونَ: أَمطِرِی عَلَینا، فَما تَزالُ تُمطِرُ عَلَیهِم حَتّی ینتَهِی ذَلِک فَوقَ أَمانِیهِم.
ثُمَّ یبعَثُ الله رِیحاً غَیرَ مُؤذِیهٍ فَتَنسِفُ کثباناً مِن مِسک عَلی أَیمانِهِم وَ عَلی شَمائِلِهِم، فَیأخُذُ ذَلِک المِسک فِی نَواصِی خُیولِهِم، وَفِی مَعارِفِها، وَفِی رُؤُوسِها، وَ لِکلِّ رَجلٍ مِنهم جُمَّهٌ عَلی ما اشتَهَت نَفسُهُ، فَیتَعَلَّقُ ذَلِک المِسک فِی تِلک الجِمامِ وَ فِی الخَیلِ وَ فِیما سِوی ذَلِک مِنَ الثِّیابِ.
ثُمَّ یقبِلُونَ حَتّی ینتَهُوا إِلی ما شاءَ الله، فَإِذا المَرأَهُ تُنادِی بَعضَ أُولَئِک: یا عَبدَ اللهِ! أَما لَک فِینا حاجَهٌ؟ فَیقُولُ: مَا أَنتِ، وَ مَن أَنتِ؟ فَتَقُولُ: أَنا زَوجَتُک. فَیقُولُ: ما کنتُ عَلِمتُ مَکانَک! فَتَقُولُ المَرأَهُ: أَوَ ما تَعلَمُ أَنَّ اللهَ قالَ: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَـهُم مِنْ قُرَّهِ أَعْینٍ جَزاءً بِما کانُوا یعْمَلُون‏»۲ فَیقُولُ: بَلی وَ رَبِّی. فَلَعَلَّهُ یشغَلُ عَنها بَعدَ ذلِک المَوقِفِ مِقدارَ أَربَعِینَ خَرِیفاً، لا یلتَفِتُ وَ لا یعُودُ، ما یشغَلُهُ عَنها إِلاّ ما هُوَ فِیهِ مِنَ النَّعِیمِ وَ الکرامَهِ»۳
ترجمه: رسول خدا‌ (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): فرمودند: «یکی از نعمت‌های اهل بهشت، این است که سوار بر مرکب‌های اصیل و نجیب، به دیدار یکدیگر می‌روند و هر جمعه، اسب‌های نشان‌دارِ لگام زده که نه سرگیـن دارند و نه ادرار می‌کننـد، آورده می‌شوند. پس [بهشتیان] بر آن‌‌ها می‌نشینند [و] تا آنجا که خدا بخواهد [سواری می‌کنند و لذت می‌برند و هر جا که بخواهند،] می‌روند.
آنگاه چیزی مانند ابر بر [بالای سرشان] می‌آید. [آنقدر زیباست] که نه چشمی مانند آن را دیده و نه گوشی [وصف آن را] شنیده است. [بهشتیان] به آن [چیزی که مانند ابر است] می‌گویند: بر ما ببار. پس [آن ابر مانند]، پیوسته بر ایشان می‌بارد تا جایی که از آرزوهایشان فراتر می‌رود [و نهایت لذت را می‌بَرند].
سپس خداوند، بادی بی‌آزار بر می‌انگیزد و تپه‌هایی از مشک را در سمت راست و سمت چپ آنان افشان می‌سازد و آن مشک، در کاکل و یال‌ها و سرهای اسبانشان جای می‌گیرد. هر یک [از بهشتیان] گیسوانی [آویخته بر شانه‌هایش] دارد، [که مقدار و رنگ و فرمش] چنان [است] که دوست دارد. [آنگاه] آن مشک در آن گیسوان [بهشتیان] و در [یال] آن اسب‌ها و در سایر [چیزهایی که همراه دارند مثل] لباس‌ها می‌پیچد [و آن را خوشبو می‌سازد].
سپس [بهشتیان] می‌آیند تا به آنجا می‌رسند که خدا می‌خواهد. در این هنگام، زنی [از زنان بسیار زیبای بهشتی، با ناز و عشوه] یکی از ایشان را صدا می‌زند [و می‌گوید]: ای بنده‌ی خدا، آیا تو را با ما کاری نیست؟
او [بر می‌گردد و نگاه می‌کند، سپس با تعجب و شادی] می‌پرسد: چیستی تو؟ کیستی تو؟
زن [زیبای بهشتی] می‌گوید: من همسر تو هستم.
مرد [بهشتی که غرق تماشای زیبایی زن است، ناباورانه] می‌گوید: از وجود تو آگاه نبودم.
زن [زیبای بهشتی] می‌گوید: آیا نمی‌دانی که خدا فرموده است: هیچ کس نمی‌داند که چه چیزهایی از آنچه روشنی‌بخش دیدگان است، به پاداش کارهایی که می‌کرده‌اند، برای آنان پنهان شده است؟ [من همان پاداش پنهان شده هستم]
[مؤمن بهشتی] می‌گوید: آری، به پروردگارم سوگند [این سخن خدای متعال را شنیده بودم].
[پس از این گفتگو، مؤمن بهشتی روی از آن زن زیبا می‌گرداند و از آنجا می‌گذرد] و شاید بعد از آنجا[یی که این ملاقات حاصل شد] به اندازه‌ی چهل سال از آن [زیبا روی بهشتی]، غافل بماند و نه به طرف او نگاه کند و نه [به آن جایگاه] برگردد. [این غفلت، به خاطر قهر نیست بلکه] آنچه او را از وی غافل می‌گرداند، غرق شدنش در نعمت‌ها و کرامت‌ها[ی بزرگ‌تر خداوند مهربان] است».

********************

۱. کنز العمال، متقی هندی، جلد ۱۴، صفحه‌ی ۴۸۶.
۲. سوره‌ی سجده، آیه‌ی ۱۷.
۳. الزهد، ابن مبارک، صفحه‌ی ۶۹؛ ترغیب و ترهیب، جلد ۴، صفحه‌ی ۵۴۲.